Doorsnee reptiel met orgaan van Jacobson
Het orgaan van Jacobson is hiernaast schematisch weergegeven; het betreft in het voorbeeld een kop van een slang.

A = Oog
B = Traanklier
C = Neusholte met weefsel
D = Inwendige neusopening
E = Uitwendige neusopening
F = Uitgestoken tong G = Ingetrokken tong
H = Orgaan van Jacobson

Inleiding

Chemische stoffen om zich te uiten
Blaffen, miauwen, grommen, krabben, spinnen en grimassen… het zijn allemaal communicatievormen die onze honden en katten gebruiken om allerlei soorten boodschappen over te dragen aan hun baasje, maar ook aan soortgenoten.
Onze huisdieren beschikken bovendien nog over een discrete, maar niet minder efficiënte manier om zich verstaanbaar te maken aan dieren van hun eigen soort: feromonen.
Deze chemische stoffen worden door onze vrienden afgescheiden in de omgeving. Ze dienen om soortgenoten de grenzen van hun territorium aan te geven, om hun gemoedsgesteldheid uit te drukken of om te kennen te geven dat ze op zoek zijn naar een partner om voor nageslacht te zorgen.
Er bestaan ook feromonen die een kalmerend effect hebben, zoals de zogeheten ‘dog appeasing’ feromonen, afgekort DAP. Ze worden verspreid door de teefjes om de jongen te kalmeren en gerust te stellen.
Maar feromonen hebben waarschijnlijk nog heel wat geheimen en rollen die we nog moeten ontdekken.

Feromonen: hoe werken ze?
Als u uw gezelschapsdieren regelmatig observeert, zult u vast al hebben gezien hoe uw kat plots haar muil halfopen spert nadat ze een plaats met belangstelling heeft besnuffeld, of hoe uw paard even zijn bovenlip opkrult. Deze gedragsvormen zijn een reactie op het waarnemen van feromonen en de analyse ervan door het vomeronasaal orgaan, een kleine groep van sensorische receptoren in de buurt van het reukorgaan die gespecialiseerd zijn in de decodering van feromonen.
Als uw dier deze chemische boodschap opvangt, veroorzaakt dat een verandering in zijn gedrag (seksuele opwinding…) of een emotie (angst, geruststelling…).
Hij kan dan op zijn beurt feromonen afscheiden via zijn huid, zijn speeksel, zijn urine, zijn uitwerpselen of secreties uit de geslachtsopening.
Als uw kat zich lekker in haar velt voelt, zal ze met haar wangen of poten tegen voorwerpen aan wrijven. In feite scheidt ze dan de feromonen van tevredenheid af die zich in de huid bevinden. Wil uw kat haar territorium afbakenen, zal ze een straaltje urine horizontaal op de muren of de meubelen sproeien.

Stresswerend voor kat en hond
Bepaalde situaties – een verhuizing, de komst van een nieuw huisdier of een nieuw kindje in het gezin – kunnen leiden tot stress bij uw hond of uw kat. Ze zijn uit hun evenwicht en het kan gebeuren dat ze dan overal in huis urineren, dat ze zich verstoppen of minder eetlust hebben.
Ook het vervoer met de auto, donderslagen of andere bruuske geluiden of de angst om alleen te blijven kunnen het moreel van uw vriend ondermijnen en leiden tot braken, overmatige speekselproductie, beven of vernielingen in huis.
Om de stress in al deze situaties te bestrijden, bestaan er vandaag feromonen die kunstmatig zijn samengesteld in een laboratorium en verkocht worden in de vorm van sprays of elektrische verdampers.
Ze zijn gemakkelijk in het gebruik en kunnen helpen om uw vriend te kalmeren en ongewenst gedrag als gevolg van stress in te tomen.

Special: Geur&Gevoel
Geur speelt een belangrijke rol in ons leven.
We zijn er ons niet altijd van bewust, maar geur is de drijvende kracht achter seks. Naast ‘natuurlijke’ geuren, hullen we ons ook graag in een lekker luchtje.

Reuk De neus is in het dierenrijk het meest ontwikkelde zintuig. Wanneer dieren elkaar tegenkomen, ruiken ze eerst aan elkaar.
Bij mensen gaat dat niet zo.
Wanneer wij elkaar tegenkomen, groeten we elkaar en geven eventueel een hand. Mensen zullen niet ter kennismaking aan elkaar snuffelen.
Beoordelen op geuren gebeurt meestal als een persoon zeer nadrukkelijk stinkt. Vreemd is het niet, want vergeleken bij dieren, is bij de mens de reukzin onderontwikkeld aan onze andere zintuigen. We kijken en luisteren liever naar anderen.
En toch: we gebruiken onze reuk vaker dan we denken.

Geuren zijn erg belangrijk in ons bestaan.
Bij smaak bijvoorbeeld: smaak wordt voor 90 procent door geur bepaald. De tong ‘proeft’ alleen zout, zuur, bitter en zoet. Geur heeft een geheugen. We herinneren ons allemaal de geur van de zee, de geur van vers gebakken brood en de after shave van ons eerste vriendje.

Emotie
Geuren kunnen we soms beter herinneren dan beelden.
Dat we geuren goed kunnen onthouden heeft te maken met ons reukorgaan. Deze staat in verbinding met de kleine hersenen, het limbisch systeem, waar geheugen en emoties worden gevormd. De neus registreert, in tegenstelling tot de andere zintuigen, signalen rechtstreeks. Dat maakt dit zintuig zeer bijzonder.
Sommige aroma’s hebben zelfs invloed op ons welbevinden.

Zo is uit onderzoek gebleken dat:
*  het ruiken van limoengeur mensen al een stuk gezonder doet voelen;
*  lavendelolie een goed gevoel geeft, maar het vermogen om wiskundige vraagstukken op te
lossen juist vermindert;
*  lavendel met eucalyptus de ademhaling versnelt en mensen alerter maakt;
*  de lucht van phenethyl alcohol (afgeleid van rozenolie) de bloeddruk verlaagt.

Lokgeur
Er gaan miljarden om in de parfumeriebranche en we gaan niet de deur uit zonder ons ‘op te frissen’.

Geur is emotie.
Onze stemming wordt bepaald door geuren en geuren blijven ons lang bij.
Hoewel niet waar te nemen, heeft de mens ook een eigen ‘parfum’: feromonen genaamd.

Feromonen zijn natuurlijke chemische stoffen, die zowel door dieren als mensen worden afgescheiden om soortgenoten van de andere sekse aan te trekken. In de parfumindustrie probeert men sinds mensenheugenis de ultieme lokgeur voor mensen te creëren. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van menselijke afscheidingen.
De geur van zweet en urine, indien nauwelijks te ruiken, werkt namelijk seksbevorderend. In de afscheidingen zitten feromonen.
En geloof het of niet: deze geuren worden verwerkt in de meest exclusieve parfums!
Sinds kort zijn we middels onderzoek er achter gekomen dat de mens, net als bepaalde diersoorten, een eigen, natuurlijk parfum bezit. Deze geur is bedoeld om het andere geslacht seksueel op te winden. De feromonen, zoals deze lokstoffen heten, zijn natuurlijke chemische bestanddelen, die worden afgescheiden wanneer we iemand leuk vinden. Eigenlijk zijn feromonen vrijwel niet waar te nemen; ze zijn geurloos.

Niet wassen a.u.b.
Uit onderzoek met dieren is gebleken, dat de feromonen worden gesignaleerd door middel van een speciaal orgaan in de neus. Dit orgaan is niet gekoppeld aan het bewustzijn en we zijn er ons dan ook niet van bewust waarom we nu precies op onze partner vallen.
Als mensen inderdaad feromonen afscheiden, dan zullen die niet zo krachtig zijn als die van dieren. Wij gaan namelijk in het kiezen van een partner ook op ons verstand af.
En anders dan bij dieren, speelt ook het uiterlijk bij mensen een grote rol bij de partnerkeuze.
Feromonen worden wel verantwoordelijk geacht voor de eerste selectie. Feromonen zitten in allerlei lichaamgeurtjes, zoals urine en zweet en vaginavocht en ruiken bij iedere persoon weer anders. Ze worden via de talg- en zweetklieren afgescheiden. Maar omdat we ons geregeld wassen en parfumeren, gaan veel van die stoffen verloren.
Een overdadige lichaamsgeur wordt nu eenmaal niet op prijs gesteld, terwijl juist die natuurlijk geuren ons kunnen opwinden en in verleiding brengen.
Feromonen zijn welbepaalde chemische stoffen of mengsels van stoffen.
Het chemische signaal kan dagenlang actief blijven, ze zijn handig voor het afbakenen van een territorium of het markeren van een voedselbron.

Hormoon-feromoon
Bij de gewervelde dieren kan eenzelfde stof boodschappen rondbrengen binnen een individu en dienen als signaal voor andere leden van de soort.
De hormonen werken in dit geval als feromonen.

Biologie

Hoe werken Feromonen?
Elk organisme heeft een geur.
Een dier moet geuren maken en de geuren moeten verspreid worden.  Het maken van geuren gebeurt in speciale (huid)klieren.
Via zweet, urine, uitwerpselen en producten van de huidklieren komen ze in de omgeving terecht. Vervolgens moet het geursignaal verspreid worden. Dat kan door de lucht en door het water. Geuren ontstaan door het waarnemen van geurstoffen.

Feromonen maken deel uit van een heel bijzonder communicatieproces.
Er werd lang gedacht dat wij mensen maar vijf zintuigen hebben: reuk, smaak, tast, gehoor en zicht. Veel dieren hebben er sowieso meer, zoals echolocatie bij vleermuizen, opsporing van elektrische stroom bij haaien en aanpassing aan het magnetische veld bij trekvogels.
Daarnaast zijn biologen het met mekaar eens dat in de neus van de meeste gewervelden nog een orgaan zit waarmee ze kleine hoeveelheden chemische stoffen kunnen detecteren.

Het vomeronasaal orgaan. Het VNO ligt in een holte naast de neusholte. Via het bewegen van de tong (reptielen) of via het speeksel (zoogdieren) komen feromonen in het VNO terecht. Het VNO stuurt direct een signaal naar het deel van hersenen dat het seksuele gedrag bepaalt. Feromonen zijn onzichtbaar, reukloos, en werken onbewust op mens en dier.
Reptielen
Het VNO ook wel het orgaan van Jacobson genoemd.
De dieren steken de tong uit, welke meestal gespleten is voor een grotere efficiëntie, waar geurdeeltjes op blijven plakken. Geurdeeltjes zijn in wezen niets anders dan verdampte moleculen die door de samenstelling een bepaalde herinnering bij de reptielen oproepen.
De moleculen die in de uitgeademde lucht van een prooidier zitten worden als zodanig herkend, en de jacht wordt geopend, net zoals de geur van marter-achtigen, meestal vijanden van de slang, schrik aanjaagt en het dier alerter maakt. Door snel met de tong op en neer te bewegen, worden meer geurdeeltjes opgenomen, vandaar dat een slang ‘kwispelt’ met de tong.
Er is meer weefsel in de neusholte dan in het orgaan van Jacobson, maar dit neusweefsel heeft door de grote effectiviteit van het extra orgaan waarschijnlijk langzaam de ‘geurcellen’ verloren, en dient enkel voor het bevochtigen van de lucht, het is een ondergeschikt reukorgaan dat veel minder kan waarnemen.
Het orgaan wordt bevochtigd door een uitgroeiing van de traanklier.

Zoogdieren
Paarden hebben net als slangen een manier om feromonen naar het VNO te brengen. Dit doen ze door hun bovenlip heel hoop op te trekken zodat het lijkt dat ze de wind met grote teugen opsnuiven. Die handeling heet flehmen, katten doen het ook. Om te onderzoeken welke informatie over hun soortgenoten erin verborgen zit.
Mensen
Het is een feit dat de mens een vomeronasaal orgaan heeft:  al in 1703 ontdekte een militaire arts, Ruysch genaamd, dit vreemde orgaan bij een soldaat. Bij mensen bestaat het VNO uit twee piepkleine holle buisjes, één in elk neusgat, op ongeveer een centimeter van de ingang. De opening van de buisjes is om en bij één tiende millimeter breed. Je zal het bij jezelf dus niet kunnen voelen.
Omdat de dokters en neuroanatomisten geen functie konden toeschrijven aan het pas ontdekte orgaan, werd gedacht dat het een soort van overblijfsel was, een relict uit een ver oerverleden. Bij mensen komen de feromonen bij het VNO door geur.

Geur bevat feromonen.
Als mensen een geur opsnuiven komt het in de neus en dus ook in het VNO. Vanaf het VNO loopt een zenuwbundel direct naar de hypothalamus, het deel van de hersenen waar de oerdriften zetelen, en omzeilt daarmee de hersenschors, waar het bewustzijn zetelt. Feromonen worden dus niet bewust, maar onbewust waargenomen! De productie van feromonen neemt na de leeftijd van 20 jaar af.
Lucht is een goede verspreider van feromonen.
Zowel overdag als ‘s nachts, in een open omgeving of juist een dicht bos zijn feromonen goed te gebruiken om een partner te lokken. Alleen op lange afstand zijn feromonen meestal niet effectief, omdat ze te veel verwaaien. Daardoor is het lastig om de afzender te vinden.